|
Z inicjatywą
założenia nowego opactwa, którego macierzą miał być klasztor w
Doberanie wystąpił książę pomorski Sambor II. Poparł go w tym
względzie biskup włocławski Wolimir, zwracając się w 1261 r. z
formalną petycją do kapituły generalnej w Citeaux i dokonując
konsekracji cmentarza klasztornego w Pogódkach w 1263 r.
Kiedy władzę
w dzielnicy tczewskiej objął Mściwój II - w 1274
r. nadał cystersom wielki kompleks majątkowy w ziemi tymawskiej, na
prawym brzegu dolnej Wierzycy, a także wieś Pelplin, której część
leżała na lewym brzegu Wierzycy. Wtedy - 27 października 1276 r. -
cystersi z Pogódek przenieśli się właśnie do Pelplina. Kiedy ich nowa
siedziba znalazła się
w granicach państwa krzyżackiego -
szarzy mnisi uzyskali zatwierdzenie posiadanych praw i majątków od
wielkiego mistrza Karola z Trewiru. Ich dobra skupione były w dwóch
kluczach - pogódkowskim i pelplińskim oraz 5 wsiach położonych nad
Wisłą - pod Tczewem i Gdańskiem. Mieli prawa też do trzech jezior
na Pojezierzu Kaszubskim. Najstarsze lokacje wsi (na prawie
chełmińskim) pochodzą z pocz. XIV w. (1302 r. dla Nowej Cerkwi).
Liczne nadania
i dotacje uczyniły opactwo pelplińskie silnym gospodarczo. Ale
bracia zajmowali się nie tylko gospodarką rolną i rzemiosłem.
Opactwo pelplińskie rozwijało kulturę piśmienniczą poprzez
systematyczne wzbogacanie zbiorów (kupna, dary) ale też rozwinęła
klasztorne skryptorium. Ono to powiększało miejscowe zbiory o liczne
przykłady piśmiennictwa sakralnego
i pragmatycznego: księgi liturgiczne, księgi zmarłych
i zwyczajów, kopiariusze przywilejów (teksty dokumentów
gospodarczych wystawianych przez cystersów dla dóbr klasztornych
oraz odpisy przywilejów otrzymanych przez klasztor). Opactwo
wielokrotnie było grabione i niszczone - wskutek najazdów husyckich
(1433), wojny trzynastoletniej (1454-1466) i najazdów szwedzkich.
Spustoszenia czyniły zarazy, pożary i klęski żywiołowe oraz kryzys
związany z reformacją. Odnowę duchową
i gospodarczą przyniosły
rządy opata Mikołaja Kostki (1592-1610) z inspiracji biskupa
włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego. Lata świetności opactwa
pelplińskiego przypadają na rządy Leonarda Rembowskiego, który
zainspirował nowy barokowy wystrój kościoła, powstanie słynnych
tabulatur organowych oraz kronik klasztornych.
XVII – wieczne wojny
oraz rządy pruskie - sekularyzacja majątków ziemskich, ograniczenia
w przyjmowaniu nowicjuszy, a od 1810 r. zupełny zakaz ich
przyjmowania - wyniszczyły klasztor. Ostatnim szesnastu mnichom
przyznano dożywotnie renty,
a w 1823 r. zlikwidowano ostatecznie
klasztor.
Dzięki bulli
papieskiej z
16 lipca 1821 r. powiększona została diecezja chełmińska, a Pelplin
ustanowiono jej stolicą (od 1992 r. diecezji pelplińskiej). Świątynia
cysterska została katedrą, a otaczająca ją wieś rozrosła
w
miasteczko. W klasztorze umieszczono Wyższe Seminarium Duchowne i
biskupie Collegium Marianum.
W zbiorach
Biblioteki Seminaryjnej w Pelplinie zachowało się ok. 2000
rękopisów, starodruków i inkunabułów.
Bazylika poklasztorna Wniebowzięcia NMP
Pierwszą
budowlą, która powstała po przybyciu cystersów do Pelplina z
Pogódek było oratorium (dziś kaplica św. Krzyża) wzniesione na
planie prostokąta. Pomiędzy XIII i XVI w. w dolinie nad Wierzycą
zakonnicy wznieśli trójnawową świątynię –
kościół
Wniebowzięcia NMP (1280–1320),
zabudowania klasztorne i gospodarcze. Od strony
południowej przylegał do kościoła klasztor zbudowany wokół
czworobocznego wirydarza. W skrzydle wschodnim, przeznaczonym dla
ojców, znajdowała się zakrystia, kapitularz, rozmównica i sypialnie
mnichów. W części południowej, dla nowicjatu, mieścił się refektarz. W ramieniu zachodnim mieszkali konwersi, czyli bracia
bez święceń. Uzupełnienie stanowiły przepiękne ogrody, młyn na
Wierzycy i zabudowania gospodarcze. Doskonale
zachowany i wspaniale odrestaurowany przez obecnych gospodarzy
kompleks cysterski przyciąga oczy turystów szczególnie trójnawową,
jedenastoprzęsłową bazyliką filarową, przeciętą w połowie dwunawowym, halowym transeptem. Warsztat budowlany świetnej
klasy - regularność rzutu budowli, staranność wykonania elementów i
detali architektonicznych. Portal płn. z 1-szej ćw. XV w. z bogatą dekoracją
figuralną w archiwoltach i w strefie kapitelowej - aniołowie i
święci – symbolika Niebieskiej Jerozolimy. Ponadto duży zespół konsol
sklepiennych z dekoracją rzeźbiarską: w kościele, w krużgankach w
refektarzu. Niezwykłej urody i smaku sklepienia powstawały
stopniowo. Najwcześniejsze - gwiaździste, najpóźniejsze sieciowe i
kryształowe z 1557 r. W latach 1602-3 między płd.-wsch. nawą
boczną a północną ścianą ówczesnego kapitularza (dawnego
oratorium) dobudowano nową zakrystię, która w 1714 r. otrzymała od
strony kościoła barokowy portal. W 1645 r. utworzono w
płn. części transeptu kaplicę rodziny Kosów, a w 1600 r. od zachodu dobudowano
kruchtę, rozebraną w 1841 roku. W końcu XVII
w. w płd. - zach. narożu południowego ramienia transeptu zbudowano spiralną klatkę schodową, prowadzące na piętro
wschodniego skrzydła klasztoru. Między rokiem 1841 a 1842, po
rozebraniu kruchty zachodniej, wbudowano w nawę główną przedsionek z
późnogotycką emporą, na której zamontowano w 1845 r. organy. Po
przeniesieniu stolicy diecezji chełmińskiej do Pelplina
świątynia cysterska została katedrą. W latach 1894-1899 pod nadzorem
J. Heisego z Gdańska przeprowadzono "oczyszczenia" architektury świątyni ze stosunkowo
nielicznych naleciałości barokowych - zdjęto tynk z filarów i
usunięto resztki polichromii o motywach roślinnych (regotyzacja), jaką w 1671 r.
wykonał brat Eliasz. Zlikwidowano także kaplicę Kosów z 1644 r.,
umieszczając w tym miejscu kaplicę
Najświętszego Sakramentu z neogotyckim ołtarzem - tryptykiem
Najświętszego Serca Jezusowego.
W czasie II wojny światowej katedra była zamknięta. Podjęto w niej
różne prace konserwatorskie, odnowiono ołtarz główny, a w 1971 r.
zorganizowano nową strefę liturgii na przecięciu nawy głównej z
transeptem. Od 1965 r. katedra nosi tytuł bazyliki mniejszej, nadany
przez papieża Pawła VI.
Wyposażenie: 23
ołtarze, z których główny uznawany jest za najwyższy w tej części
Europy (25,5m) z obrazami Hermana Hana - „Koronacja Maryi Panny” i
„Wizja
św. Bernarda”, w ołtarzu bocznym
- ”Wniebowzięcie NMP”, tajemniczy z artystycznym wyrazem, nastrojowy nokturn o silnych
światłocieniowych kontrastach w typie rembrandtowskim - „Pokłon
pasterzy” (w predelli). Z najstarszego wystroju
kościoła zachowały się: niewielki fragment polichromii przedstawiający Świętego Krzysztofa, freski neogotyckie projektu Fryderyka Stummela, wykonane
zostały przez autora
i jego uczniów.
Pozostałością pierwotnego wyposażenie jest zespół
stall, pochodzących z połowy XV w. rozdzielonych
i przeniesionych do prezbiterium w 1842 r. - niezwykle kunsztowna
dekoracja snycerska jak i rozwiniętym programem treściowym „zaplecków”,
wspaniałe barokowe organy i ambona.
Na terenie
dawnego opactwa można zobaczyć też:
- pozostałe
zabudowania klasztorne: gotyckie krużganki i refektarze, wirydarz,
kaplice i dansker; śluzę na Wierzycy, młyn i spichlerz - dziś hotel
„Nad Wierzycą" i sklep „Przy Katedrze” oraz „dom bramny” - siedziba
„Diecezjalnego Centrum Informacji Turystycznej”.
-
w ogrodach –
klasycystyczny pałac biskupi z 1837 r., dwukondygnacyjny z portykiem
w ryzalicie frontowym (wejście ograniczone),
- kanonie i gotycki
kościół Bożego Ciała z 1417 r., z wyposażeniem barokowym,
rokokowym oraz neogotycki obiekt szpitalny z kaplicą św. Józefa
z 1870 r.;
- Archiwum Diecezjalne i Biblioteka Wyższego Seminarium
Duchownego – imponujący księgozbiór pocysterski (dostęp
ograniczony).
Warto
również odwiedzić Górę Jana Pawła II, gdzie 6 czerwca
1999 r. Ojciec Święty sprawował Mszę Świętą dla wiernych
Diecezji Pelplińskiej, skąd rozpościera się piękny widok na Pelplin
i okolicę.
Raz w roku
organizowany jest w Pelplinie Jarmark Cysterski -
zawsze w trzeci weekend września na terenie dawnego opactwa
cysterskiego.
Informacja i obsługa ruchu turystycznego:
Diecezjalnym Centrum Informacji Turystycznej,
Pl. Tumski 1, 83-130 Pelplin
tel.(058)
5361949, fax (058) 5363297
info@pelplin.com
www.informacja.pelplin.com
|
