Wystawa Skarby kościołów toruńskich, jest szczególna z kilku względów: wielkiego jubileuszu 700-lecia kościoła pw. św. Jakuba (1309-2009), faktu, że jest „skarbnicą”, w której zgromadzone są zabytki z innych, nieistniejących już świątyń Torunia (Dominikanów, Benedyktynek), wreszcie – wyjątkowości samego kościoła, uznawanego za najpiękniejszy w mieście. To budowla bazylikowa, w przeciwieństwie do halowych gmachów innych kościołów Torunia; z łukami odporowymi – charakterystycznym elementem gotyckiej konstrukcji sklepiennej, rzadko jednak stosowanej w państwie krzyżackim; z bogatą dekoracją z glazurowanej cegły, typowej dla architektury państwa zakonnego; z przebogatym wyposażeniem. Choć świątynie Starego Miasta są starsze (XIII w.), w odniesieniu do nich nie są znane dokładne daty budowy pierwszych gmachów, jak ma to miejsce w przypadku omawianego kościoła. W roku 1309 biskup chełmiński Herman położył kamień węgielny pod budowę nowomiejskiego kościoła pw. św. św. Jakuba i Filipa. To pierwsza poświadczona data z dziejów tej – trwającej do dziś – świątyni.
Patronat nad farą Nowego Miasta sprawował Zakon Krzyżacki, Cysterki (od 1345), później Benedyktynki (od 1425), wreszcie, wespół z nimi, Rada Miejska (od 1456). W latach 1557-1667 kościół użytkowany był przez protestantów. W 1667 roku wrócił pod opiekę Benedyktynek, aż do kasaty zakonu (1832). To właśnie w tym kościele podczas procesji w roku 1724 doszło do ekscesów między katolikami a protestantami, zwanych tumultem toruńskim, które odbiły się szerokim echem w całej Europie.
Wystrój i wyposażenie świątyni, kształtowane w ciągu kilku wieków, podlegało aktualnym ideom, nurtom światopoglądowym i religijnym, artystycznym potrzebom i gustom fundatorów i użytkowników, formującym kulturowe oblicza miasta i parafialnej społeczności. Wystawa zaledwie przywołuje niektóre zjawiska i zagadnienia. Na ekspozycji zobaczyć można wybrane dzieła, także te zwykle niedostępne:
– widoki kościoła – ryciny, ciekawe archiwalne fotografie ukazujące np. gmach w systemie miejskich obwarowań (dziś nie istniejących), m.in. zdjęcie (przed 1863) Eduarda Flottwella, który był autorem najstarszych (zachowanych) zdjęć Torunia (1861) oraz Gdańska
– dzieła plastyki – średniowieczne i nowożytne; m.in. figurę Chrystus w Ogrójcu (po 1400/1411?), wiązaną z Mistrzem Pięknej Madonny Toruńskiej; obraz Matka Boska z Dzieciątkiem (ok. 1440), o cechach stylu pięknego; Antona Möllera Sąd Ostateczny (1603), wzorowany na znanej, współczesnej rycinie; obrazy z warsztatu Bartłomieja Strobla, malarza nadwornego Władysława IV (po 1640); obraz Matka Boska Chełmińska (po 1649), lokalny typ kultowego wizerunku; Opłakiwanie Chrystusa (1677), obraz ufundowany dla cechowego ceremoniału pogrzebowego i in.
– dzieła sztuki użytkowej – średniowieczne i nowożytne; puszka (4. ćw. XIV w.); wielki krzyż relikwiarzowy, (ok. 1400); monstrancję promienistą Jacoba Weintrauba, (1704), najlepszego złotnika toruńskiego okresu baroku; szaty liturgiczne, m.in. z barokowymi, wysokiej klasy haftami – eksponowane po raz pierwszy
– średniowieczne i nowożytne dokumenty, nowożytne księgi z parafialnego archiwum, zaświadczające o dziejach kościoła, klasztoru i parafii.
– roga – Camino Polacco), wiodącej do sanktuarium w Santiago de Compostela. W okresie średniowiecza było to jedno z trzech głównych celów pątnictwa; po Jerozolimie i Rzymie jest najstarszym miejscem pielgrzymkowym na świecie. Dziś w tym kościele – jako jedynym w Toruniu – sprawowane są msze w rycie trydenckim/rzymskim (od 2007 r.).
Katarzyna Kluczwajd
