Pierwszą budowlą, która  powstała po przybyciu cystersów do Pelplina z Pogódek było oratorium (dziś kaplica św. Krzyża) wzniesione na planie prostokąta. Pomiędzy XIII i XVI w.  nad Wierzycą zakonnicy wznieśli trójnawową świątynię – kościół  Wniebowzięcia NMP, zabudowania klasztorne i gospodarcze. Od strony południowej przylegał do kościoła klasztor zbudowany wokół czworobocznego wirydarza. Kościół to trójnawowa, jedenastoprzęsłowa bazylika, przecięta w połowie dwunawowym, halowym transeptem. Warsztat budowlany świetnej klasy - regularność rzutu budowli, staranność wykonania elementów i detali architektonicznych. Portal płn. z 1-szej ćw. XV w. z bogatą dekoracją figuralną w archiwoltach i w strefie kapitelowej - aniołowie i święci – symbolika Niebieskiej Jerozolimy. Ponadto duży zespół konsol sklepiennych z dekoracją rzeźbiarską: w kościele, w krużgankach w refektarzu. Niezwykłej urody i smaku sklepienia powstawały stopniowo. Najwcześniejsze - gwiaździste, najpóźniejsze sieciowe i kryształowe z 1557 r. W latach 1602-3 między płd.-wsch. nawą boczną a północną ścianą ówczesnego kapitularza (dawnego oratorium) dobudowano nową zakrystię, która w 1714 r. otrzymała od strony kościoła barokowy portal. W 1645 r. utworzono w płn. części transeptu kaplicę rodziny Kosów, a w 1600 r. od zachodu dobudowano kruchtę, rozebraną w 1841 roku. W końcu XVII w. w płd. - zach. narożu południowego ramienia transeptu zbudowano spiralną klatkę schodową, prowadzące na piętro wschodniego skrzydła klasztoru. Między rokiem 1841 a 1842, po rozebraniu kruchty zachodniej, wbudowano w nawę główną przedsionek z późnogotycką emporą, na której zamontowano w 1845 r. organy. Po przeniesieniu stolicy diecezji chełmińskiej do Pelplina świątynia cysterska została katedrą. W latach 1894-1899 pod nadzorem J. Heisego z Gdańska przeprowadzono "oczyszczenia" architektury świątyni ze stosunkowo nielicznych naleciałości barokowych - zdjęto tynk z filarów i usunięto resztki polichromii o motywach roślinnych (regotyzacja), jaką w 1671 r. wykonał brat Eliasz. Zlikwidowano także kaplicę Kosów z 1644 r., umieszczając w tym miejscu kaplicę Najświętszego Sakramentu z neogotyckim ołtarzem - tryptykiem Najświętszego Serca Jezusowego.
W czasie II wojny światowej katedra była zamknięta. Od 1965 r. katedra nosi tytuł bazyliki mniejszej, nadany przez papieża Pawła VI.W 1971 r. zorganizowano nową strefę liturgii na przecięciu nawy głównej z transeptem.

 Wyposażenie: 23 ołtarze, z których główny uznawany jest za najwyższy w tej części Europy (25,5m) z obrazami Hermana Hana - „Koronacja Maryi Panny”  i  „Wizja

św. Bernarda”, w ołtarzu bocznym - ”Wniebowzięcie NMP”,  tajemniczy z artystycznym wyrazem, nastrojowy nokturn o silnych światłocieniowych kontrastach w typie rembrandtowskim - „Pokłon pasterzy” (w predelli). Z najstarszego wystroju kościoła zachowały się: niewielki fragment polichromii przedstawiający Świętego Krzysztofa, freski neogotyckie projektu Fryderyka Stummela, wykonane zostały przez autora
i jego uczniów.

Pozostałością pierwotnego wyposażenie jest zespół stall, pochodzących z połowy XV w.  rozdzielonych i przeniesionych do prezbiterium w 1842 r. - niezwykle kunsztowna dekoracja snycerska jak i rozwiniętym programem treściowym „zaplecków”,  wspaniałe barokowe organy i ambona.